Η νευροεπιστήμη των ψευδών ειδήσεων

Οι "ψεύτικες ειδήσεις" είναι ένας σχετικά νέος όρος, αλλά θεωρείται πλέον  ως μία από τις μεγαλύτερες απειλές για τη δημοκρατία και την ελεύθερη συζήτηση. Πώς όμως λειτουργεί; Η νευροεπιστήμη μπορεί να προσφέρει μια  εικόνα. Το πρώτο μέλημα  των ψεύτικων ειδήσεων είναι να προσελκύσουν την προσοχή μας και για το λόγο αυτό η καινοτομία είναι καθοριστικής σημασίας. Οι ερευνητές Γκόρντον Πενικούκ (Gordon Pennycook) και Ντεϊβιντ Ράντ (David Rand) έχουν προτείνει ότι ένας λόγος που  οι παραγωγές ψευτοειδήσεων είναι τόσο διάσημες  είναι ότι τείνουν να είναι εξωφρενικές. Σε έναν κόσμο γεμάτο εκπλήξεις, οι άνθρωποι έχουν αναπτύξει μια εξαιρετική ικανότητα να εντοπίζουν γρήγορα και να προσανατολίζονται προς  απροσδόκητες πληροφορίες ή γεγονότα. Η καινοτομία είναι  κεντρική ιδέα που αποτελεί  βάση της συμπεριφοράς και παίζει ρόλο σε όλα σχεδόν τα στάδια  νευρικής επεξεργασίας. 

Η αισθητηριακή νευροεπιστήμη έχει δείξει ότι μόνο απροσδόκητες πληροφορίες μπορούν να φιλτραριστούν σε υψηλότερα στάδια επεξεργασίας. Επομένως, ο αισθητήριος φλοιός μπορεί να έχει εξελιχθεί για να προσαρμοστεί, να προβλέψει και να μειώσει τις αναμενόμενες κανονικοποιήσεις των εμπειριών μας, εστιάζοντας σε γεγονότα που είναι απρόβλεπτα ή εκπληκτικά. Οι νευρικές αντιδράσεις μειώνονται σταδιακά κάθε φορά που εκτιθέμεθα στις ίδιες πληροφορίες, καθώς ο εγκέφαλος μαθαίνει ότι αυτό το ερέθισμα δεν έχει καμία ανταμοιβή που να συνδέεται με αυτό. Η ίδια η καινοτομία σχετίζεται με τα κίνητρα. Η ντοπαμίνη, ένας νευροδιαβιβαστής που σχετίζεται με την  ανταμοιβή, αυξάνεται όταν αντιμετωπίζουμε νεωτερισμό. Όταν βλέπουμε κάτι νέο, αναγνωρίζουμε τις δυνατότητές του να μας ανταμείψει με κάποιο τρόπο. Μελέτες έχουν δείξει ότι η ικανότητα του ιππόκαμπου να δημιουργεί νέες συναπτικές συνδέσεις μεταξύ των νευρώνων (μια διαδικασία γνωστή ως πλαστικότητα) αυξάνεται από την επίδραση της καινοτομίας. Με την αύξηση της πλαστικότητας του εγκεφάλου, αυξάνεται επίσης η δυνατότητα μάθησης νέων εννοιών. Ενώ ο ιππόκαμπος συγκρίνει τα ερεθίσματα με τις υπάρχουσες μνήμες, η αμυγδαλή ανταποκρίνεται στα συναισθηματικά ερεθίσματα και ενισχύει τις συσχετιζόμενες μακροχρόνιες μνήμες. Αυτή η διαδικασία συμβαίνει κατά τη διάρκεια του ύπνου, ένα κάπως περιορισμένο χρονικό διάστημα για την ενσωμάτωση όλων των καθημερινών μας πληροφοριών. Για το λόγο αυτό, ο εγκέφαλος είναι προσαρμοσμένος να δίνει προτεραιότητα σε ορισμένους τύπους πληροφοριών. Πληροφορίες υψηλού δυναμικού προκλητών συναισθημάτων είναι μια ισχυρότερη ευκαιρία να παραμείνουν στο μυαλό μας και να ενσωματωθούν σε μακροπρόθεσμες τράπεζες μνήμης. Η γοητεία των πλαστών ειδήσεων ενισχύεται επομένως από τη σχέση της με τη δημιουργία μνήμης. 

Μια πρόσφατη μελέτη που δημοσιεύτηκε στο σαϊκολότζικαλ Σαϊενς (Psychological Science) κατέδειξε ότι η έκθεση στην προπαγάνδα είναι ικανή να προκαλέσει ψευδείς αναμνήσεις. Σε ένα από τα μεγαλύτερα πειράματα ψευδούς μνήμης μέχρι σήμερα, οι επιστήμονες συγκέντρωσαν εγγεγραμμένους ψηφοφόρους στη Δημοκρατία της Ιρλανδίας την εβδομάδα πριν από το δημοψήφισμα του 2018 για την άμβλωση . Οι μισοί από τους συμμετέχοντες ανέφεραν μια ψεύτικη μνήμη για τουλάχιστον ένα κατασκευασμένο γεγονός, με περισσότερους από το ένα τρίτο των συμμετεχόντων να αναφέρουν μια συγκεκριμένη μνήμη "μαρτύρία". Η εις βάθος ανάλυση αποκάλυψε ότι οι ψηφοφόροι ήταν πιο επιρρεπείς στο να σχηματίζουν ψευδείς αναμνήσεις για ψεύτικες ειδήσεις που ευθυγραμμίζονταν στενά με τις πεποιθήσεις τους, ειδικά αν είχαν χαμηλή γνωστική ικανότητα. Η ικανότητα των ψεύτικων ειδήσεων να προσελκύσουν την προσοχή μας και στη συνέχεια να παρεισφρέουν στα κυκλώματα μάθησης και μνήμης,  σε μεγάλο βαθμό εξηγεί την επιτυχίας τους. Αλλά το ισχυρότερο σημείο επιβολής είναι η ικανότητά  να προσελκύει τα συναισθήματά μας. Μελέτες στο διαδίκτυο  δείχνουν ότι ένα ψευδές κείμενο εξαπλώνεται περισσότερο όταν περιέχει ένα υψηλό βαθμό «ηθικής συγκίνησης. Οι αποφάσεις συχνά καθοδηγούνται από συναισθήματα μια βαθιά στάση που μπορεί να είναι δύσκολο να εντοπιστεί. Κατά τη διαδικασία της κρίσης, οι άνθρωποι συμβουλεύονται ή αναφέρονται σε έναν συναισθηματικό κατάλογο που φέρει όλες τις θετικές και αρνητικές ετικέτες συνειδητά ή ασυνείδητα που συνδέονται με ένα συγκεκριμένο πλαίσιο. Αν για παράδειγμα βαθιά μέσα μας, ανεξαρτήτως του τι λέει η επιστήμη, είμαστε κατασταλαγμένοι στο ότι όλες οι μορφές ζωικής πρωτεΐνης αποτελούν μια ανθυγιεινή διατροφική συνήθεια, είναι πολύ εύκολο να αντιμετωπίσουμε φιλικά ένα άρθρο που υποστηρίζει ότι συστηματικά μας δηλητηριάζουν μέσω του κρέατος. Αυτό θα γίνει ακόμα και αν αναφέρονται τραγικά ανακριβείς πληροφορίες και εξόφθαλμες αλλοιώσεις.   Σε αυτή την περίπτωση οι περισσότεροι δεν θα μπουν καν στην διαδικασία εποικοδομητικής κριτικής αποδεχόμενοι κάθε λέξη που ταιριάζει στο δογματικό τους υπόβαθρο.       

Οι άνθρωποι βασιζόμαστε στην ικανότητά μας να τοποθετούμε πληροφορίες σε  συναισθηματικό πλαίσιο αναφοράς που συνδυάζει τα γεγονότα με τα συναισθήματα. Τα θετικά ή αρνητικά συναισθήματά μας για τους ανθρώπους, τα δεδομένα και τις ιδέες, προκύπτουν πολύ πιο γρήγορα από τις συνειδητές σκέψεις μας. Αυτή η επεξεργασία λειτουργεί με ιλιγγιώδεις ταχύτητες  σε συναισθηματικό περιεχόμενο, τόσο σύντομες όσο το 1 / 250ο του δευτερολέπτου, "ένα διάστημα τόσο μικρό που δεν υπάρχει αναγνώριση ή ανάκληση του ερεθίσματος".   Η απλή έκθεση σε έναν ψεύτικο τίτλο ειδήσεων, μπορεί να αυξήσει αργότερα την πίστη σε αυτόν τον τίτλο - οπότε με την πάροδο του χρόνου και μέσα από συνεχή τροφοδοσία κοινωνικών μέσων με φορτισμένο συναισθηματικά  περιεχόμενο, έχει τη δύναμη να αλλάξει τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο και παίρνουμε αποφάσεις.

Η καινοτομία και η συναισθηματική δύναμη των ψεύτικων ειδήσεων είναι απίστευτη.  Ο τρόπος με τον οποίο αλληλεπιδρούν αυτές οι ιδιότητες με το πλαίσιο των αναμνήσεών μας ξεπερνά τις αναλυτικές ικανότητες των εγκεφάλων μας. Αν και είναι αδύνατο να φανταστεί κανείς μια δημοκρατική δομή χωρίς διαφωνία, καμία  διευθέτηση δεν μπορεί να λειτουργήσει εάν όλα βασίζονται σε παραπληροφόρηση. Ελλείψει έγκυρου ερείσματος προς την πραγματικότητα, είμαστε καταδικασμένοι να πλοηγούμε τις ταυτότητες και   πεποιθήσεις μας στο έλεος των πιο βασικών λειτουργιών του εγκεφάλου. Η ικανότητα να καλλιεργούμε και να διατηρούμε μια ειρηνική διαφωνία είναι  θετικό χαρακτηριστικό ενός πραγματικά δημοκρατικού πολιτικού συστήματος. Αλλά πριν αρχίσει η δημοκρατική πολιτική, πρέπει να είμαστε σε θέση να διακρίνουμε μεταξύ των απόψεων και  γεγονότων, των ψεύτικων ειδήσεων και της αντικειμενικής αλήθειας.


Από το προς έκδοση βιβλίο μου με τίτλο: ''Η διατροφή της λογικής΄΄