Η Αθλητική διατροφή στην Αρχαία Ελλάδα

H Τροφή ήταν ένα σημαντικότατο μέρος της ζωής στην Αρχαία Ελλάδα. Πιο συγκεκριμένα η διατροφή των περισσοτέρων ανθρώπων συνίστατο κυρίως σε ψωμιά, λαχανικά και φρούτα. Αυτές οι διατροφικές ομάδες είναι αυτό που σήμερα θεωρούμε αναπόσπαστο μέρος της Μεσογειακής Διατροφής, δηλαδή ένα πρότυπο κατανάλωσης που συνδέεται με  χαμηλό ποσοστό καρδιακών παθήσεων στην περιοχή της Μεσογείου. Στην αρχαιότητα η πιο συνηθισμένη προς βρώση πρωτεϊνική πηγή  ήταν τα ψάρια, λόγω της θαλάσσιας εγγύτητας για το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού.

Ο αθλητισμός στον αρχαίο μεσογειακό κόσμο ξεκινά με τη μυθολογία, καθορίζεται από τον πόλεμο και τελικά εμφανίζεται με τη μορφή  αθλητικών ανταγωνιστικών εκδηλώσεων που γιορτάζονται σε τέσσερις γεωγραφικές τοποθεσίες: τους Δελφούς, την Ίσθμια, τη Νεμέα και την Ολυμπία.

Ο Θησέας, γιος του Αιγαία πιστώνεται με την ανάπτυξη τριών αθλημάτων: ανύψωσης βαρών, πάλης και γυμναστικής. Ήταν ο Θησέας που σήκωσε τη μεγάλη πέτρα στην Τροιζήνα, Ήταν αυτός που πάλεψε και νίκησε το γίγαντα Κερκύων μέσα από τη μόχλευση, και την ικανότητα του πνεύματος. Τέλος Ήταν ο Θησέας, ο οποίος εκπαίδευσε τα αθηναϊκά παιδιά στις τέχνες της γυμναστικής καμάρας και των ταυρομαχιών (Πλούταρχος 15: 1-20: 3) που έστειλαν στο δικαστήριο του βασιλιά Μίνωα στην Κρήτη. Επίσης Ο Όμηρος, περίπου το 750 π.Χ., παρέχει τη μετάβαση από τη μυθολογία που σχετίζεται με τον αθλητισμό στο αθλητικό γεγονός. Ο Όμηρος εντόπισε αθλητικές δραστηριότητες στα πλαίσια στρατιωτικής εκπαίδευσης και περιέγραψε οκτώ εκδηλώσεις κατά τη διάρκεια των κηδειών που πραγματοποιήθηκαν προς τιμήν του Πατρόκλου.

Καθώς προχωρούμε από την εποχή του ομήρου στην ιστορική περίοδο, βρίσκουμε μια σειρά κειμένων που περιέχουν πληροφορίες για τον αθλητισμό, αθλητισμό- διατροφή και κατάρτιση. Συγκεκριμένα υπάρχουν ελληνικά και λατινικά χωρία για τον αθλητισμό  (Miller 1979 και 1991, Robinson 1981, Sargent 1927, Sweet 1987). Ίσως τα τρία σημαντικότερα πρωταρχικά έγγραφα που σχετίζονται με τον αθλητισμό προέρχονταν από τον Λουκιανό (120-180), τον Galen (Α.Ι. 131-201) και τον Φλάβιο Φιλόστρατο (ΑΔ 170-249).

Οι μεγαλύτεροι φιλόσοφοι και οι καλύτεροι γιατροί μεταξύ των αρχαίων ανέφεραν συχνά ότι η άσκηση ωφελεί την υγεία καθώς και ότι πρέπει να προηγείται του φαγητού . Χαρακτηριστικά αναφέρεται  ‘ Λέω ότι ο καλύτερος αθλητισμός είναι εκείνος που όχι μόνο ασκεί το σώμα αλλά είναι ικανός να ευχαριστήσει το πνεύμα’ , ‘Το παιχνίδι με μια μικρή μπάλα είναι τόσο προσφιλής δραστηριότητα που ακόμα και ο φτωχότερος άνθρωπος είναι σε θέση να έχει τον εξοπλισμό’.

Ο Φιλόστρατος χαρακτήρισε το παραδοσιακό ελληνικό σύστημα αθλητικής εκπαίδευσης ως ένα τετραήμερο κύκλο γνωστό ως Τετράς:

Με το σύστημα Τετράς εννοούμε έναν κύκλο τεσσάρων ημερών, ο καθένας από τον οποίο είναι εντοπισμένος σε μια διαφορετική δραστηριότητα. Η πρώτη μέρα προετοιμάζει τον αθλητή. Η δεύτερη είναι μια δοκιμασία "all-out", η τρίτη  είναι χαλάρωση, ενώ η  τέταρτη είναι μια μεσαίας κλίμακας σκληρή προπόνηση. 

Όπως τόνισε ο Φιλόστρατος:

‘Ενώ οι αθλητικοί γυμναστές ακολουθούν αυτή τη σταθερή ρουτίνα της Τετράδος, δεν δίνουν σημασία στην κατάσταση του αθλητή που προπονούν, αν και βλάπτονται από το φαγητό , το κρασί , τα μυστικά σνακ που τρώνε και την κόπωση. Πώς μπορούμε να προετοιμάσουμε έναν τέτοιο αθλητή για ένα πρόγραμμα Τετράδος?’ αναρωτιέται ο Φιλόστρατος πολύ λογικά.

Ωστόσο ειδικά κείμενα που περιγράφουν τη διατροφή των αρχαίων αθλητών είναι σπάνια. Τα κείμενα των τάφων και των ναών από την αρχαία Αίγυπτο προσδιορίζουν τις αναφορές για  στρατιώτες και  εργάτες διαφόρων επαγγελμάτων, αλλά οι αναφορές στα τρόφιμα των Αιγυπτίων αθλητών λείπουν και οποιαδήποτε παραμπομπή αναφέρεται μόνο στις Πτολεμαϊκές ή τις Ελληνικές και μεταγενέστερες Ρωμαϊκές περιόδους αιγυπτιακής Ιστορίας (Darby et al., 1977).

Υπάρχει επιπλέον μια περίεργη σύγχυση σχετικά με το ρόλο του φιλόσοφου Πυθαγόρα στη δημιουργία διατροφικής αλλαγής μεταξύ των αθλητών. Ο Διογένης Λαέρτης, ο οποίος έζησε τον  3ο αιώνα μ.χ έγραψε:

Ο Πυθαγόρας λέγεται ότι ήταν ο πρώτος που  εκπαιδεύεσαι τους αθλητές σε μια διατροφή κρέατος, ενώ Ο πρώτος αθλητής που το έκανε ήταν ο  Ευρυμένης. Παλαιότερα οι αθλητές είχαν εκπαιδευτεί σε αποξηραμένα φρούτα, τυρί και σιτάρι.

Ο Πυθαγόρας της Σάμου, ο φημισμένος φιλόσοφος, ήταν φυτοφάγος και επιπλέον δεν έτρωγε πολλές ποικιλίες όσπριων (Aykroyd and Doughty 1964). Ο Διογένης Λαέρτης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η εισαγωγή κρέατος στη διατροφή των αθλητών ανήκε σε έναν εκπαιδευτή με το ίδιο όνομα. Μια εναλλακτική ονομασία, ωστόσο, αναγνωρίστηκε από τον Παυσανία, έναν σύγχρονο του Διογένη Λαέρτη, ο οποίος έγραψε:

Τα ρεκόρ του Στυμφαλού δρομέα ως δρομέας μεγάλων αποστάσεων ήταν εξαιρετικά. Κέρδισε δύο νίκες στον Δόλιχο της Ολυμπίας, τον ίδιο αριθμό στους Πυθικούς Αγώνες, τρεις στα Ίσθμια και φέτος στα Νέμεα. Λέγεται ότι είχε αρχικά την σκέψη να τρώει κρέας ως μέρος της δίαιτας προπόνησης. Μέχρι τότε, τα τρόφιμα για τους αθλητές ήταν τυρί φρέσκο ​​έξω από το καλάθι. (Παυσανίας, Περιγραφή της Ελλάδας 6: 7: 10)

Ο Φιλόστρατος, γράφοντας αργότερα από τον Παυσανία, συνέκρινε και έρχεται σε αντίθεση με την πρόωρη και σύγχρονη αθλητική διατροφή μέσα από τα χρόνια:

‘Αυτοί οι αθλητές [παλαιότερα] πλένονταν σε ποτάμια και πηγές . Έμαθαν να κοιμούνται στο έδαφος. . . Άλλοι σε κρεβάτια από άχυρο. Το φαγητό τους ήταν ψωμί από κριθάρι και φραγκοστάφυλα. Για τα κρέατα έτρωγαν  βοοειδή, τους ταύρους, τα κατσίκια και τα ελάφια. Έτρωγαν με το λάδι της άγριας ελιάς. Αυτός ο τρόπος ζωής τους έκανε απαλλαγμένους από κάθε ασθένεια και κράτησαν τη νεολαία τους για πολύ καιρό. Μερικοί από αυτούς συμμετείχαν σε οκτώ Ολυμπιακούς αγώνες, άλλοι για εννέα. Ήταν επίσης εξαιρετικοί αρωγοί. . . . Έκαναν τον πόλεμο μια εκπαίδευση για τον αθλητισμό, και έκαναν τον αθλητισμό μια στρατιωτική δραστηριότητα. (Φιλόστρατος, Γυμναστική 43).

Ο Φιλόστρατος περιέγραψε επίσης πώς οι αθλητικές προπονήσεις και η λαϊκή στάση απέναντι στους αθλητές είχαν αλλάξει μέσα στους αιώνες, πώς οι άνδρες της εποχής του είχαν γίνει «πολίτες» αντί για στρατιώτες, τεμπέληδες αντί για ενεργητικούς, μαλακοί και όχι σκληροί. Ισχυρίζεται:

Οι γιατροί εισήγαγαν αδεξιότητα, μας έδωσαν σεφ και μάγειρες για να ευχαριστήσουμε τους ουρανίσκους μας. Έκαναν τους αθλητές με αψιδωτά στομάχια. Οι γιατροί μας έδιωξαν το λευκό ψωμί που φτιαχνόταν πασπαλισμένο με σπόρους παπαρούνας και εισήγαγαν την κατανάλωση φρούτων, σε αντίθεση με την προηγούμενη ιατρική πρακτική. . . . Εισήγαγαν επίσης στους αθλητές τη χρήση χοιρινού κρέατος και μια συλλογή υπέροχων θεωριών. (Φιλόστρατος, σχετικά με τη Γυμναστική 44).

Ο Επίκτητος ένας φιλόσοφος του 1ου-2ου αι. Μ.Χ. αναφέρει ένα αφήγημα που πέρασε μέσα στους αιώνες και ακούγεται από όλους τους αρχαίους και  σύγχρονους που φιλοδοξούν να γίνουν ολυμπιονίκες:

Λέτε «θέλω να κερδίσω στην Ολυμπία». Κοιτάξτε τι εμπλέκεται τόσο πριν όσο και μετά, και μόνο τότε, αν είναι προς όφελός σας, ξεκινήστε το έργο. Εάν το κάνετε, θα πρέπει να τηρείτε τις οδηγίες, να τρώτε σύμφωνα με τους κανονισμούς, να κρατιέστε μακριά από τα επιδόρπια, να ασκείστε με ένα καθορισμένο πρόγραμμα και καθορισμένες ώρες τόσο στη ζέστη όσο και στο κρύο. Δεν πρέπει να πίνετε κρύο νερό και κρασί  όποτε θέλετε. Πρέπει να παραδοθείτε στον προπονητή σας ακριβώς όπως θα κάνατε στο γιατρό σας. Στη συνέχεια, στον ίδιο τον διαγωνισμό, πρέπει να γκρεμίζετε και να γκρεμίζεστε. Θα υπάρξουν στιγμές που θα ξεφλουδίσετε έναν καρπό, θα γυρίσετε τον αστράγαλο σας, θα καταπιείτε κόκκους άμμου και θα φουσκώσετε. Και μετά από όλα αυτά. . . Υπάρχουν στιγμές που [θα χάσετε]. [Και] λέτε, '' Θέλω να κερδίσω στην Ολυμπία '' (Epictetus, Discourses 15: 2-5)

Οι διατροφικές ιστορίες των Ολυμπιονικών του παρελθόντος μπορεί να έχουν υπερβληθεί με την πάροδο του χρόνου. Η μυθική δύναμη του αθλητή Μίλωνα είναι γνωστή. Ο  Μίλων ο Κροτωνιάτης (6ος π.Χ. αιώνας), γιος του Διοτίμου, ήταν παλαιστής από την Μεγάλη Ελλάδα.  Ο Μίλωνας του Κρότωνα έτρωγε 20 κιλά κρέατος και πολλή ψωμή καθώς  και έπινε τρεις στάμνες κρασιού. Στην Ολυμπία έβαλε στους ώμους του έναν τετράχρονο ταύρο και τον έφερε γύρω από το στάδιο, έπειτα τον έκοψε και  έφαγε μέσα σε μια μέρα.

Η διατροφή των αθλητών στους αρχαίους Ολυμπιακούς Αγώνες διέφερε ριζικά από αυτή των σύγχρονων ελίτ αθλητών, ωστόσο η ανάγκη πρωτεϊνών για την κατασκευή μυών και υδατανθράκων για  ενέργεια δεν ήταν διαφορετική. Καθώς οι αρχαίοι Ολύμπιοι προέρχονταν από τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα στην Ελλάδα, αυτές οι οικογένειες είχαν την πολυτέλεια να τρέφονται με πλούσια σε πρωτεΐνες όσπρια και κρέατα για να χτίσουν μυς καθώς  δεν έπρεπε να βασίζονται κυρίως σε ψωμιά, φρούτα και λαχανικά.

Όπως παρουσιάζεται και παραπάνω τα πρώιμα αρχεία δείχνουν μια διατροφή πλούσια σε τυρί και φρούτα για τους πρώτους Ολυμπιακούς αθλητές και αργότερα η έμφαση στη διατροφή μετατοπίστηκε στο κρέας. Συνεπώς σχετικά σύντομα οι πρώιμοι προπονητές-γυμναστές και ιατροί είχαν εντοπίσει ότι η πλούσια σε κρέας διατροφή οδηγεί σε επίτευξη μέγιστης μυϊκής ανάπτυξης και αθλητικής απόδοσης.

Η αθλητική διατροφή αποτελεί ένα κλάδο αιχμής στην επιστήμη της διατροφής που παρουσιάζει αλματώδη ανάπτυξη και ταχύτατη μεταβολή δεδομένων. Ωστόσο υπάρχουν πλέον βασικές αρχές όπως η αναλογία μακροθρεπτικών (πρωτεΐνες, υδατάνθρακες, λίπη)  οι οποίες ανάλογα με το άθλημα και την περίοδο παρουσιάζουν διαφορές με έμφαση όμως στην αυξημένη αναλογία πρωτεΐνης. Φαίνεται ότι αυτή η παρατήρηση είχε γίνει πολύ εύστοχα από τους προγόνους μας μέσα σε ένα γενικότερο πλαίσιο βελτιωμένης προπονητικής και απόδοσης. Για το τέλος παραθέτω ένα πίνακα εκατοστιαίας σύστασης μακροθρεπτικών όπως καταγράφηκαν για διάφορες εθνικές αποστολές που συμμετείχαν στους ολυμπιακούς αγώνες του 1936 στο Βερολίνο. Παρατηρήστε τη διαφορά μεταξύ των ίδιων Κρατών του μέσου όρου Εθνικής ομάδας με την ολυμπιακή ομάδα. Δεν ξετυλίγεται ευκρινέστατα η σημαντικότητα των ολυμπιακών αγώνων ? Δεν δίνεται μια απάντηση στο πόσο πιο λεπτομερής και επιστημονική δουλεία γίνεται σε αυτό το γεγονός κάθε 4 χρόνια? Να η απάντηση και στο θρύλο που θέλει τον Μίλωνα τον Κροτωνιάτη να καταναλώνει για το ολυμπιακό ιδεώδες 57000 θερμίδες/ημέρα.  

1.     National Geographic News - Ancient Olympians Followed "Atkins" Diet, Scholar Says

2.     Grandjean, Ann C. (1997) Diets of Elite Athletes: Has the Discipline of Sports Nutrition Made an Impact, The Journal of Nutrition Vol. 127 No. 5, pp. 874S-877S.

3.     Grivetti, L. E. and Applegate, E. A. (1997) From Olympia to Atlanta: A Cultural-Historical Perspective on Diet and Athletic Training, The Journal of NutritionVol. 127 No. 5, pp. 860S-868S.